Działalność gospodarcza jednego z małżonków a małżeńska wspólność majątkowa

W przypadku rozważań na temat prowadzenia przez jednego z małżonków działalności gospodarczej kwestią szczególnie istotną jest rodzaj łączącego małżonków ustroju majątkowego. W prawie polskim wyróżnić można ustrój majątkowy o charakterze ustawowym oraz o charakterze umownym.

W momencie zawarcia związku małżeńskiego powstaje z mocy prawa małżeński ustrój majątkowy o charakterze ustawowym. Jeżeli małżonkowie chcą modyfikować jego zakres, powinni sporządzić małżeńską umowę majątkową (zwaną potocznie intercyzą), którą mogą zawrzeć zarówno przed zawarciem małżeństwa, jak i w jego trakcie.

W systemie ustawowego ustroju wspólności majątkowej wyróżnić można trzy masy majątkowe, tj. majątek wspólny, majątek osobisty żony i majątek osobisty męża.

W sytuacji, gdy jeden z małżonków prowadzi przedsiębiorstwo pojawia się pytanie, do której z wymienionych mas majątkowych zaliczyć można przynależności przedsiębiorstwa definiowanego jako zorganizowany zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej.

Aby wyjaśnić tą kwestię, należy zacząć od wskazania które ze składników zostały zaliczone przez ustawodawcę do majątku wspólnego, a które do majątku osobistego każdego z małżonków. I tak przykładowe wyliczenie składników majątku wspólnego zawarte zostało w art. 31 § 2 kro, a jest to m.in. pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków, dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków oraz środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków. Wyliczenie to ma charakter otwarty, co oznacza, że w majątku wspólnym mogą znaleźć się wszystkie składniki, które nie zostały wymienione w art. 33 kro jako składniki należące do majątku osobistego.

Z uwagi na fakt, iż w trakcie trwania małżeństwa wymienione masy majątkowe w naturalny sposób się ze sobą mieszają i wzajemnie przenikają, trudno jest je wyraźnie rozdzielić i ustalić do której z nich należą poszczególne składniki majątku, a co za tym idzie poszczególne składniki przedsiębiorstwa należącego do jednego z małżonków. Udzielając odpowiedzi na postawione wcześniej pytanie należy zatem stwierdzić, że składniki przedsiębiorstwa mogą należeć do różnych mas majątkowych występujących w systemie wspólności majątkowej, tj. zarówno do majątku wspólnego, jak i do majątku osobistego każdego z małżonków. Zaznaczyć przy tym warto, że dochód z przedsiębiorstwa należącego do majątku osobistego jednego z małżonków, jak i inwestycje poczynione na jego rozwój w trakcie małżeństwa, praktycznie zawsze będą wchodziły w skład majątku wspólnego. Sytuację taką można oczywiście regulować poprzez ustanowienie wspomnianej na wstępie małżeńskiej umowy majątkowej (intercyzy). Za pomocą umowy tej można ograniczyć ustawową wspólność majątkową i ustalić, że dochody z przedsiębiorstwa będą wchodzić do majątku osobistego jednego z małżonków. Można także ustanowić ustrój rozdzielności majątkowej albo ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobku.

Kwestia działalności gospodarczej jednego z małżonków w przypadku rozwodu

Kolejnym zagadnieniem wiążącym się z prowadzeniem przez jednego z małżonków działalności gospodarczej jest uregulowanie jego sytuacji w przypadku rozwodu małżonków. Powszechnie, lecz błędnie, uważa się, że w przypadku rozwodu składniki przedsiębiorstwa prowadzonego przez jednego z małżonków nie podlegają podziałowi i po rozwodzie przypadają temu z małżonków, który prowadził przedsiębiorstwo. W rzeczywistości jednak, jeśli małżonkowie nie zawierali małżeńskiej umowy majątkowej, w przypadku podziału majątku podziałowi podlega cały majątek zgromadzony w trakcie trwania małżeństwa, a zatem także i składniki prowadzonego przez niego przedsiębiorstwa.

Aby szerzej rozwinąć tę kwestię należy wziąć pod uwagę chwilę rozpoczęcia działalności gospodarczej i rozróżnić sytuację, w której przedsiębiorstwo jednego z małżonków powstało w trakcie trwania małżeństwa od sytuacji, w której chwila powstania przedsiębiorstwa przypada przed zawarciem związku małżeńskiego.

W przypadku rozpoczęcia przez jednego z małżonków prowadzenia działalności gospodarczej w trakcie trwania małżeństwa, gdy nakłady na rozwój przedsiębiorstwa czynione były z majątku wspólnego małżonków, przedsiębiorstwo to jest traktowane jako składnik majątku wspólnego małżonków i podobnie jak wszystkie inne składniki majątku wspólnego małżonków po rozwodzie podlega podziałowi.

Podział majątku – rozpoczęcie działalności gospodarczej przez ślubem

Natomiast w przypadku, gdy rozpoczęcie prowadzenia działalności gospodarczej nastąpiło jeszcze przed zawarciem związku małżeńskiego, postępowanie przy podziale majątku jest nieco bardziej złożone i czasochłonne. Jeśli w trakcie małżeństwa nakłady na rozwój przedsiębiorstwa poczynione zostały zarówno z majątku wspólnego małżonków, jak i z majątków osobistych każdego z małżonków, w przypadku rozwodu konieczne jest dokonanie wzajemnego rozliczenia małżonków, tj. dokładne ustalenie które z nakładów poczyniono z majątku wspólnego, a które z majątku osobistego każdego z małżonków, jak również wskazanie czasu i wysokości ich dokonania. Kwestię tę reguluje art. 45 § 1 kro, który stanowi, że każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty. Wyjątkiem od tej zasady są wydatki i nakłady poczynione na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Jak stanowi przepis każdy z małżonków może również żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Zaznaczyć przy tym należy, że nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba, że zwiększyły one wartość majątku w chwili ustania wspólności.