Choroba psychiczna a unieważnienie małżeństwa – część 2

W kontekście choroby psychicznej jednego z małżonków poza instytucją rozwodu funkcjonuje jeszcze inne rozwiązanie, które prowadzi do zerwania węzła małżeńskiego. Rozwiązaniem tym jest instytucja unieważnienie małżeństwa, która wprawdzie zmierza do tego samego rezultatu co rozwód, jednak jest zupełnie odmiennym postępowaniem, z zupełnie odmiennymi konsekwencjami.

Skutkiem unieważnienia małżeństwa jest przyjęcie fikcji prawnej, że małżeństwo w ogóle nie zostało przez strony zawarte. Z chwilą unieważnienia małżeństwa ustaje więc powinowactwo, a małżonek, który w związku ze ślubem zmienił nazwisko, musi powrócić do nazwiska noszonego przed zawarciem małżeństwa. Jedyny wyjątek istnieje w zakresie stosunku małżonków do wspólnych małoletnich dzieci, które mimo unieważnienia małżeństwa nadal traktowane są jak dzieci pochodzące z małżeństwa, z czym wiążą się konsekwencje w zakresie nazwiska, władzy rodzicielskiej i obowiązku alimentacyjnego. Podobnie jak w przypadku rozwodu sytuacja przedstawia się także w zakresie małżeńskich stosunków majątkowych, co oznacza, że dopiero z chwilą uprawomocnienia się wyroku unieważniającego małżeństwo ustaje między małżonkami wspólność majątkowa.

Instytucja unieważnienia małżeństwa jest rozwiązaniem wyjątkowym, ograniczonym przez ustawodawcę jedynie do kilku przypadków, a jednym z nich jest właśnie choroba psychiczna jednego z małżonków.

Podkreślenia na wstępie wymaga, że w polskim ustawodawstwie istnieje zakaz zawierania małżeństwa przez osobę dotkniętą chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym. Przeszkoda zawarcia małżeństwa w postaci choroby psychicznej została wyrażona wprost w art. 12 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, natomiast § 2 wspomnianego artykułu zawiera sankcję za naruszenie zakazu w postaci instytucji unieważnienia małżeństwa, którego to unieważnienia może żądać każdy z małżonków.

Podstawa unieważnienia małżeństwa w przypadku choroby psychicznej jednego z małżonków

Podstawę unieważnienia małżeństwa stanowić może tylko taka choroba psychiczna jednego z małżonków, która istniała i została stwierdzona w dacie zawarcia małżeństwa oraz zagrażała małżeństwu albo zdrowiu przyszłego potomstwa.

Powstanie choroby małżeńskiej już po zawarciu małżeństwa nie stanowi dostatecznej podstawy do unieważnienia małżeństwa, może stanowić natomiast przesłankę orzeczenia rozwodu. Warto przytoczyć w tym miejscu stanowisko Sądu Najwyższego, który stwierdził, że: „Unieważnienie małżeństwa na podstawie art. 12 KRO może nastąpić tylko w wypadku choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego, a nie innego rodzaju zaburzeń psychicznych. (…) okoliczność, że pozwana już w dacie zawierania małżeństwa była osobą o pewnych predyspozycjach schizofrenicznych i ewentualnie cierpiała na pewne zaburzenia psychiczne, nie wystarczy do unieważnienia małżeństwa, skoro nie stwierdzono stanowczo istnienia choroby psychicznej.” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 1974 r., sygn. akt II CR 42/74).

Podstawa do unieważnienia małżeństwa nie istnieje także wówczas, gdy istniejąca w chwili zawarcia małżeństwa choroba psychiczna po ślubie ustała.

Wskazać natomiast należy, że choroba psychiczna może stanowić przesłankę unieważnienia małżeństwa gdy w momencie samego zawarcia małżeństwa małżonek znajdował się w okresie tzw. remisji choroby, a więc działał on z dostatecznym rozeznaniem swojego postępowania.

Przesłanka w postaci zagrażania małżeństwu albo zdrowiu przyszłego potomstwa rozważana powinna być nie tylko w kontekście możliwości przekazania choroby psychicznej ewentualnemu potomstwu, lecz również w kontekście możliwości wykonywania władzy rodzicielskiej przez osobę dotkniętą chorobą psychiczną. Sąd oddali bowiem powództwo o unieważnienie małżeństwa jeśli choroba psychiczna przez wiele lat nie przeszkadzała w prawidłowym funkcjonowaniu małżeństwa, a osoba dotknięta chorobą została uznana za osobę, która jest w stanie wypełniać funkcje rodzicielskie. Stanowisko to potwierdza Sąd Najwyższy, który stwierdził, że „Wyjątkowo gdy zachodzą szczególne okoliczności (np. długotrwałe i prawidłowe funkcjonowanie małżeństwa oraz pochodzenie z małżeństwa zdrowych, dorosłych dzieci) zasady współżycia społecznego mogą przemawiać za oddaleniem powództwa o unieważnienie małżeństwa z powodu choroby psychicznej (art. 5 k.c.).” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 1985 r., sygn. akt IV CR 557/84).